Nederland rond 1900

Nederland rond 1900:

Fia Dieteren

Terwijl fotografieën van George Breitner en Jacob Olie uit die jaren vaak een zekere rust uitstralen, staat de periode rond 1900 in de Nederlandse geschiedschrijving te boek als een tijd van ingrijpende veranderingen. De ontwikkeling van economische, sociale en politieke verhoudingen kwam in een stroomversnelling terecht; het was niet alleen de tijd van emancipatiebewegingen maar ook van nieuwe vormen van vermaak en vrijetijdsbesteding, van ingrijpende veranderingen in de verhoudingen tussen de generaties en tussen de seksen, gepaard gaande met nieuwe visies inzake pedagogiek en seksualiteit, om er een paar te noemen.
Jan Romein geeft in zijn magnum opus Op het Breukvlak van Twee Eeuwen [2dln. Leiden/Amsterdam 1967] een panopticum van deze veranderingen op globale schaal en in 1900. Hoogtij van Burgerlijke Cultuur [Den Haag 2000] doen Jan Bank en Maarten van Buuren min of meer hetzelfde voor de Nederlandse samenleving rond 1900. In de inleesfase hebben we ons geconcentreerd op een klein facet van deze overzichtswerken, de verhouding tussen enerzijds de sociaal-democratische beweging en anderzijds hervormingsgezinde stromingen, zoals theosofen, antroposofen, vegetariërs, geheelonthouders en het Leger des Heils, door Romein nogal denigrerend samengevat onder de noemer 'petites religions'. Over de verhouding tussen sociaal-democratie en die 'kleine geloven' wordt de laatste jaren een kleine discussie gevoerd in historisch-wetenschappelijk Nederland. Een relatief groot aantal van de onderzoeken onder deze koepel sluit aan bij die discussie, maar het stond studenten vrij om een ander onderwerp te kiezen; voorwaarde was dat het thema in verband kon worden gebracht met maatschappelijke veranderingen/problemen of oplossingen die daarvoor omstreeks 1900 in Nederland gezocht werden.

Dit heeft geleid tot een lijst van - op het eerste gezicht - heel uiteenlopende onderwerpen:

voetbal als volkssport - met bijzondere aandacht voor voetbal in Den Haag
problemen in de krankzinningenzorg - de sluiting van de Dordtse inrichting
persfotografie in het blad Het Leven - sensationeel of informatief
de Arbeidskerk - religieuze invulling van een socialistische boodschap
emancipatie van de boerenstand - boerenleenbanken in Noord- en Zuid-Nederland
de zorg voor verwaarloosde kinderen - Boefje van W.J. Brusse, fictie of werkelijkheid ?
maatschappijhervorming en kinderopvoeding - A.H. Gerhard, socialist en onderwijzer
landnationalisatie als oplossing voor sociale kwestie - Jan Stoffel versus de SDAP
Progressief Nederland over landbouwkolonies als Walden
Het Leger des Heils en de drankbestrijding in Nederland
Pijpelijntjes - reacties van progressief Nederland op homoseksualiteit
Dubbele moraal in de prostitutiebestrijding
Invloed van Rerum Novarum op Nederlandse Katholieken
SDAP-ers in spiritistische kring - met bijzondere aandacht voor Henri van Kol
Socialisme en spiritisme - een vergelijking tussen Engeland en Nederland
Vegetarisme als middel tot genezing der maatschappij - met bijzondere aandacht voor de activiteiten en ideeën van Felix Ortt.

Voor meer informatie over de vraagstelling en de uitkomsten van deze onderzoeken verwijs ik naar de betreffende bijdragen, maar wel wil ik er hier op wijzen dat veel van de bovenstaande onderzoeken niet alleen gebaseerd zijn op historisch wetenschappelijke literatuur, maar ook op gedenkboeken en op primair bronnenmateriaal zoals tijdschriften, brochures en romans, archieven van personen en instellingen, uitgegeven correspondenties en memoires. Zodoende kunnen enkele onderzoek[st]ers informatie leveren over onderwerpen die in bovengenoemde studies nog onderbelicht blijven. En hoewel de thema's ver uiteen lijken te liggen, blijken er soms verrassende raakvlakken te zijn - bijvoorbeeld tussen de drankbestrijding en de landbouwkolonisatie. Op grond van de resultaten en achteraf gezien zou ik het koepelthema daarom willen omdopen en lijkt mij 'Nederland rond 1900 revisited' een toepasselijker titel.

Fia Dieteren
december 2001

<< terug